In zijn boek Comment visiter une église? wil Mgr. Jacques Perrier (bisschop-emeritus van Tarbes en Lourdes) mensen binnenleiden in de mysterieuze wereld van kerkgebouwen. ‘Als rector van de Notre-Dame in Parijs, merkte ik dat de toeristische gidsen zeer onderlegd waren in de geschiedenis van de gotiek, maar onwetend over de rest van wat een kathedraal tot een kathedraal maakt en een kerk tot een kerk’, aldus Perrier. Aan de hand van enkele tips reikt hij essentiële kijksleutels aan om de diepere betekenis te vatten van de kerkgebouwen die we bezoeken, bijvoorbeeld tijdens vakanties of uitstapjes. Deze tips bieden wellicht ook inspiratie voor een bezoek aan de kerk in het kader van catechese of schoolbezoeken.
Er zijn heel wat manieren om een kerk te bezoeken. De pastoor nodigt de kerkraad uit in de kerk om vast te stellen dat er renovatiewerken moeten gebeuren. De brandweer bezoekt de kerk om de brandveiligheid te controleren. De verantwoordelijke voor kerkelijk erfgoed komt advies geven omtrent het veilig bewaren van het kunstpatrimonium. Enzovoort.
Maar wanneer jij, ‘gewone bezoeker’, een kerk bezoekt, hoe zal je dan binnenkomen in de christelijke betekenis van deze sacrale ruimte en van alles wat er zich bevindt?
Neem je tijd, wees nieuwsgierig
Om te beginnen, tracht je vooraf wat te informeren om in de stemming te komen. Eens ter plaatse, haast je dan niet meteen naar binnen. Het is niet enkel de binnenkant die van tel is. Word jezelf bewust van de manier waarop het kerkgebouw in zijn omgeving is geplaatst, in een wijk of dorp, in een landschap, op een plein of tussen de huizen … Doe eventueel eens een rondje om het gebouw. Zijn er ergens symbolen of beelden te zien, tracht ze dan te herkennen, en vraag je af waarom ze zich daar bevinden. We hebben niet altijd het antwoord, maar het is goed om te kijken. Om een kerkgebouw te begrijpen moet de bezoeker eerst en vooral een tikkeltje nieuwsgierig zijn.
Elke ‘etappe’, iedere plaats in een kerkgebouw, vertolkt een symbolische dimensie.
Te beginnen met de deuren van de kerk: die vormen de zichtbare uitnodiging van God, gericht tot elke mens, om binnen te komen en zijn aanwezigheid op het spoor te komen. Een kerk binnengaan is daarom ook: de Heer in zichzelf binnenlaten. ‘Net zoals je deze kerk binnengaat, wil God je ziel binnengaan’, zegt de heilige Cesarius van Arles (bisschop van Arles, 6de eeuw). Het binnengaan van de kerk verwijst ook naar het intreden in het christelijk leven.
Een spirituele ‘tocht’
Het portaal (de narthex) is dus een overgangsruimte tussen de binnenkant en de buitenkant. Het was de plaats waar de catechumenen verzamelden om – tijdens de paasnacht – te worden opgenomen in de kerkgemeenschap. Vlakbij het portaal nodigt de doopvont (of het wijwatervat) de christen uit om een kruisteken te maken en zich zo te herinneren aan het feit dat hij of zij in Christus gedoopt is. De paaskaars, ontstoken tijdens de paaswake, symboliseert het licht van de levende Christus, oorsprong en doel van ons leven.
Ga nu naar binnen en ga zitten. Een kerkgebouw omvat een bepaalde ruimte met een zekere sfeer; men moet die even tot zich laten spreken. Indien het een oude kerk betreft, sta dan even stil bij de generaties mensen die haar hebben gebouwd, verbouwd, versierd, bezocht, en die er hebben gebeden. Is het een recenter gebouw, bewonder dan even de moed van degenen die het vandaag aandurven om een kerk te bouwen.
Welke accenten hebben de bouwers willen leggen?
De architectuur van kerken is doorheen de geschiedenis veranderd, volgens de creativiteit van de bouwers, de evolutie van het religieuze aanvoelen en de liturgie. Het grondplan van de meeste kerken doet denken aan het kruis, teken van het lijden en de dood van Christus. De meeste kerkgebouwen zijn ‘georiënteerd’, dat wil zeggen, gericht op het oosten: de plaats van de rijzende zon, symbool bij uitstek van de opgestane Christus, de belofte van nieuw leven.
Het schip van de kerk, de plaats van samenkomst voor de gelovigen, nodigt uit om naar het oosten te lopen, de zonsopgang tegemoet.
Zo maakt men op symbolische wijze een tocht van duisternis naar licht, van dood naar leven, om een innerlijke verandering teweeg te brengen. Op deze tocht worden we begeleid door ‘vensters van licht’: de gebrandschilderde ramen met taferelen uit de Bijbel, uit het leven van Jezus, Maria of de heiligen, die er steeds anders uitzien, afhankelijk van het tijdstip en het seizoen.
Er zijn ook beelden en schilderijen te zien. Maar wat verbeelden ze? Wat is de betekenis van bepaalde taferelen of symbolen? En waarom zijn ze precies daar te vinden?
Op de pilaren of de wanden van het schip vinden we twaalf geschilderde kruisen. Ze herinneren aan de twaalf apostelen, de twaalf stammen van Israël en aan de twaalf zalvingen die de bisschop uitvoert bij een kerkwijding. In vele kerken hangt er ook een kruisweg, met taferelen van de lijdensweg en de kruisdood van Jezus.
Wandel vervolgens door de kerk. Als het gebouw rijk is aan allerlei kunstwerken, probeer dan niet alles gezien te hebben. Vele van dergelijke elementen zijn te vinden in elk katholiek kerkgebouw. En toch kunnen er grote verschillen zijn in architectuur, versiering en zelfs in plaatselijke heiligen die het uitzicht van het kerkgebouw meebepalen.
Om de gelijkenissen te vinden tussen een twaalfde-eeuwse cisterciënzerkerk en een Oostenrijkse barokke kathedraal, moet men naar de essentie kijken.
Als de boeg van een schip
Op het kruispunt van schip en dwarsschip bevindt zich de plaats waar in vele kerken de hoogtepunten van het leven van iedere gedoopte worden gevierd: doop, communie, huwelijk … Maar onze blik wordt meestal getrokken naar het ‘koor’. Dat hoger gelegen gedeelte van de kerk vormt als het ware de boeg van een schip, met daarin de belangrijkste elementen: het altaar en de ambo. Daar wordt de eucharistie gevierd. Daar ontmoet de kerkgemeenschap haar God: aan de ambo, in het Woord dat Hij tot ons spreekt in de Bijbel; en bij het altaar, daar geeft Jezus Christus zijn eigen leven voor ons als voedsel, in de tekenen van brood en wijn, zoals eens in het Laatste Avondmaal met zijn leerlingen.
Het is de plaats waar de grenzeloze liefde van God het meest zichtbaar wordt.
Andere symbolische elementen
Er zijn in een kerk nog andere elementen te vinden, waarvan de plaats kan variëren. Dit is het geval voor het kruis, dat pas na verloop van tijd een onderscheidend teken van christenen werd, en dat ons eraan herinnert dat Jezus zijn leven gaf uit liefde voor ons. Indien het kruisbeeld geen corpus draagt symboliseert het de levende, verrezen Christus.
Het tabernakel , een versierd kastje waarin de geconsacreerde hosties worden bewaard, bevindt zich centraal bij het hoogaltaar, of vaak ook in een zijkapel. Een kleine (olie)lamp, vaak rood van kleur, duidt op de aanwezigheid van het Heilig Sacrament, wat voor christenen betekent dat Jezus Christus blijvend aanwezig is onder de mensen.
Wat betekent ‘kerk’ voor christenen?
Het woord ‘kerk’ duidt niet op de eerste plaats op een gebouw. De Kerk is namelijk allereerst een gemeenschap, daar ‘waar twee of drie bijeenkomen in mijn naam’ (Mattheüs 18-20). De Kerk is daarom de samenkomst van hen die God heeft geroepen en die Christus volgen. Paulus spreekt over de kerkgemeenschap met de beeldspraak van een gebouw.
Zij is het ‘huis van God’ (1 Timotheüs 3, 15), waarin de levende stenen niets anders zijn dan de gedoopten, en de hoeksteen is Christus.
De eerste christenen die een plaats zochten om samen te komen en de eucharistie te vieren, deden dat wellicht aanvankelijk in gewone huizen. Vanaf de vierde eeuw, toen het christendom een ingeburgerde religie werd, bouwden ze kerken, religieuze gebouwen die als plaats van ontmoeting en dialoog met God dienden.
Deze stenen kerkgebouwen zijn ook verbeeldingen van de Kerk van God. Stenen kerken blijven dus raadsels als men vergeet waarvoor en voor wie ze zijn gebouwd: stel je een theaterzaal voor zonder voorstelling, of een stadion zonder wedstrijd. De inhuldiging van een kerk of altaar gaat altijd gepaard met een wijdingsliturgie. De meeste christenen hebben er nog nooit een meegemaakt, nochtans is het deze wijdingsliturgie die de volle betekenis geeft aan het kerkgebouw.
Als een wenteltrap
Stel jezelf dus niet tevreden met een vluchtig rondje door de kerk; werp voordat je vertrekt nog een laatste blik op het schip. Neem gerust een folder mee, of maak nog een foto. Indien er een gastenboek ligt, laat dan gerust een boodschap achter: de christenen van die plaats zullen het zeker waarderen.
Ik heb in mijn leven en loopbaan ontelbaar vele kerken mogen ontdekken, allemaal verschillend, en de meeste voor velen onbekend.
Het is absoluut niet nodig om honderden kilometers te reizen om pareltjes – of tenminste opmerkelijke kerkgebouwen – te ontdekken.
Het is een beetje zoals met de wenteltrap van een kerk die zowel naar het gewelf en de klokkentoren leidt als naar de crypte: de bezoeker kan deze trap beklimmen en de link leggen van een kerk naar de Kerk, teken van het rijk Gods. Of hij kan erlangs afdalen, tot in de fundamenten van het geloof.
In een notendop:
- Bekijk ook eens de buitenkant en de ligging van het kerkgebouw.
Wees nieuwsgierig.
- Binnenkomen in een kerk, als etappes van het (christelijk) leven:
het portaal en de doopvont.
- Neem de tijd om de ruimte op je te laten inwerken.
- Het grondplan = kruis -> georiënteerd op de opkomende zon.
Een tocht van lijden en dood naar licht en leven.
- Beelden, schilderijen, glasramen verbeelden God aan het werk in de wereld.
Wat herkennen we?
- Altaar en ambo:
plaatsen van ontmoeting met Christus, in Schrift en eucharistie.
- Andere symbolen: kruis, paaskaars, tabernakel.
- De kerk is ook symbool voor de Kerk, een gemeenschap van mensen.
Is er een plaats waar je hierover informatie vindt?
