Hemelvaart en Pinksteren in de muziek

Orgelwerken voor Hemelvaart en Pinksteren

Tijdens de Goede Week hebben de koralen van Bach ons geleid langs enkele Bijbelse teksten van Witte Donderdag tot en met Pasen. We beluisterden de prachtige koraalbewerkingen op historische orgels en legden de link met het oorspronkelijke, gezongen koraal en de tekst daarvan. We gaan verder op dit elan om de Paastijd af te ronden. Bach bewerkte koralen voor het hele kerkelijke jaar, dus beluisteren we nu muziek die ons doet stilstaan bij de Hemelvaart van de Heer en bij het feest van Pinksteren. Opnieuw kunt u met een eenvoudige klik een filmpje openen om de muziek te zien en te horen, en kunt u daarbij een korte toelichting vinden alsook de tekst van het koraal.

Daarna laat organiste Hera nog een andere componist aan het woord in een heel andere stijl. De diepgelovige Olivier Messiaen geeft eveneens zijn muzikale, eigenzinnige blik op deze twee Hoogfeesten. Laat de muziek tot u spreken!

Hemelvaart

Von Gott will ich nicht lassen

We horen en zien in de handen twee en soms drie melodieën die voortuderend in dialoog treden met elkaar. Het lijkt bij momenten wel alsof ze elkaar achterna zitten. Na een aantal maten (30 sec.) komt daar plots de koraalmelodie bij, in lange noten gespeeld op een tongwerk, een register dat klinkt als een hobo of een klarinet. Ze klinkt boven de rest uit, ook al wordt ze door de voeten gespeeld. Tussen het geloop en de verzuchtingen van de melodieën in de handen, klinkt de koraalmelodie als een vast baken, een stil vertrouwen en geloof in God. Alles baadt in een intieme sfeer, waarin Bach de nodige ruimte geeft aan de inkeer en vertwijfeling.

Pinksteren

Komm, Gott Schöpfer, Heiliger Geist

Het koraal zelf is bij ons bekend onder de titel ‘Kom, Schepper Geest’ uit Zingt Jubilate, maar bestaat al vele eeuwen in het gregoriaans, namelijk ‘Veni Creator Spiritus’. Er gaat een grote Pinkstervreugde uit van deze koraalbewerking. We krijgen de klank van het volle orgel te horen. Hier schittert de melodie in lange notenwaarden in de bovenstem. In de andere stemmen ontstaat een wervelend ritmisch patroon, dat het hele stuk terugkomt. De blijdschap is geen lichte vrolijkheid, maar een diepgaande en majestatische overtuiging.

Olivier Messiaen (1908-1992)

Olivier Messiaen vervult een vooraanstaande rol in de muziek van vorige eeuw, ondanks dat hij bij het grote publiek nauwelijks gekend is. Hoewel zijn beroemdste orgelwerken uit de jaren 1930 en 1940 dateren, doet zijn muziek nog steeds heel modern en vernieuwend aan. Messiaen was in zijn tijd een trendsetter die het roer durfde om te gooien. Dit deed hij nooit zomaar, maar steeds ten dienste van de expressiviteit. Messiaen was bovenal een diepgelovig man. Zowat zijn gehele oeuvre is religieus geïnspireerd. Daardoor is het nog niet goed bruikbaar in de liturgie, gezien de duurtijd en de vaak hoge orgelbouwtechnische eisen. De componist geeft zijn religieuze werken gewoonlijk een bijbelcitaat mee, één enkele zin die hij tot uitdrukking wil brengen. Er is vaak niet zoveel fantasie voor nodig om in zijn muziek de kerngedachte van het bijbelcitaat terug te vinden. Voor de Hemelvaart van de Heer schreef Messiaen de vierdelige cyclus ‘l’Ascension’, waarbij in elk deel een andere gedachte uit het verhaal centraal staat. Hera belicht voor u het eerste deel, maar geeft vrijblijvend ook de bijbelcitaten mee van de andere delen, voor wie graag verder wil luisteren. Voor Pinksteren componeerde hij een vijfdelige orgelmis, de ‘Messe de la Pentecôte’. Daarvan neemt Hera het laatste deel als voorbeeld. Ter aanvulling geeft ze de titels en de citaten mee van de andere delen van de mis. Wie nieuwsgierig is kan die met de titel makkelijk op Youtube terugvinden en beluisteren met de bijbelcitaten erbij.

Hemelvaart

L’Ascension, deel 1: Majesté du Christ demandant sa gloire à son Père
(De majesteit van Christus die zijn glorie vraagt aan zijn Vader) 

Beluister hieronder het fragment (tot 6'05")

Bijbelcitaat: “Un souffle impétueux remplit toute la maison.”
(“Een hevige windvlaag vulde het hele huis.”).

Dit komt uit de Handelingen der Apostelen, op het moment dat de leerlingen tijdens het Pinksterfeest bij elkaar zaten en plots overvallen werden door de Heilige Geest. De muziek komt meteen onstuimig binnen, met een eenstemmige, grillige melodie die snel aanzwelt. De wind van de Geest klinkt als een echte stormwind, onvoorspelbaar en wervelend. De Geest is overal aanwezig: in korte snelle noten in het bovenregister en even later in ingrijpende, diepe tonen van het pedaal. Het stuk ontvouwt zich tot een virtuoze toccata met veel sprongen en veel noten. Harmonieuze samenklanken zijn hier ver zoek: De Heilige Geest laat zich niet zomaar temmen, maar schudt ons door elkaar met wrange akkoorden. Het slotakkoord laat ons onbevredigd achter. Het verhaal is niet gedaan, maar roept de Apostelen op tot het verlaten van hun veilige kring en tot actieve verkondiging. Misschien kan deze muziek ook ons tot actie kan aanzetten?

Ter aanvulling:

Deel 1: Entrée. Les langues de feu
(Intrede. De vurige tongen)
“Des langues de feu se posèrent sur chacun d’eux.”
(“De vurige tongen verspreidden zich op ieder van hen.”)

Deel 2: Offertoire. Les choses visibles en invisibles
(Offertorium. De zichtbare en onzichtbare dingen)
Bijbelcitaat: idem

Deel 3: Consécration. Le don de Sagesse
(Consecratie. De gave van Wijsheid)
“L’Esprit-Saint vous rappellera ce que je vous ai dit.”
(“De Heilige Geest zal u herinneren aan wat ik u heb gezegd.”)

Deel 4: Communion. Les oiseaux et les sources
(Communie. De vogels en de bronnen)
“Sources d’eau, bénissez le Seigneur: oiseaux du ciel, bénissez le Seigneur.”
(“Bronnen van water, prijs de Heer; vogels aan de lucht, prijs de Heer.”)

Hera Wyckers